Sumário
1. Troia
2. A captura de Troia
3. A fuga de Eneias
4. Rômulo e Remo
5. Rômulo e Remo (continuação)
6. A expulsão do último rei
7. Horácio
8. Coriolano
9. Cincinato
10. Os gansos
11. Camilo
12. Pirro
13. Régulo
14. Aníbal e Sagunto
15. A travessia dos Alpes
16. Aníbal na Itália
17. Canas
18. Cipião Africano
19. Jugurta
20. Mário e Sila
21. César na Gália
22. As causas da invasão da Bretanha
23. Os preparativos para a invasão
24. A aproximação da Bretanha
25. O desembarque
26. O desembarque (continuação)
27. A primeira vitória romana
28. Uma tempestade
29. Um ataque surpresa
30. A batalha de bigas
31. O avanço romano
32. O retorno de César para a Gália
33. Preparação para uma segunda invasão
34. Os tréviris
35. A segunda invasão
36. A vitória romana
37. Uma tempestade
38. Descrição da Bretanha
39. Os habitants da Bretanha
40. Um ataque supresa dos bretões
41. O método bretão de lutar
42. Um ataque supresa dos bretões
43. A submissão dos trinobantes
44. A travessia do Tâmisa
45. Guerrilha
46. A captura da cidade de Cassivelauno
47. A submissão de Cassivelauno
48. O retorno para a Gália
49. A morte de César
50. As conquistas de César
51. A invasão pelo Imperador Cláudio
52. Boadicea
53. O avanço romano
54. A Conquista de Anglesey
55. Os acampamentos romanos
56. O avanço até a Escócia
57. O Monte Gráupio
58. O discurso de Cálgaco
59. A batalha do Monte Gráupio
60. O fim da ocpuação romana
Os textos latinos a seguir foram retirados de VINCENT, C.J. First latin reader. Oxford: Claredon Press, 1950. Os títulos foram traduzidos para o português.
Troia erat oppidum magnum in Asiā. Mūrī erant altī et validī. Graecī multī ad Asiam nāvigāvērunt et oppidum oppugnāvērunt sed Troiānōs nōn superāvērunt. Inde Graecī Troiānōs consiliō novō superāvērunt. Equum magnum et ligneum aedificant, quem virīs complent.
Graecī Tenedum, quae est insula, nāvigāvērunt et Troiānī equum ligneum in oppidum portāvērunt. Inde noctu Graecī Troiam nāvigant et virī, quī sunt in equo, portās oppidī aperiunt, dum Troiānī dormiunt. Graecī Troiānōs multōs vulnerāvērunt et necāvērunt et oppidum vastāvērunt.
Graecī Troiānōs multōs necāvērunt, sed Aenēam nōn superāvērunt. Aenēās et sociī ad Siciliam et inde ad Africam navigāvērunt. Ibī Dīdo erat rēgīna oppidī magnī et dōna multa Aenēae dedit. Aenēās fabulam Troiae et victoriam Graecōrum narrāvit. Inde Aenēās ad Italiam navigāvit, ubi Turnum et sociōs superāvit. Aenēās Turnum necāvit et oppidum aedificāvit. Oppidum erat Alba Longa.
Alba Longa, quam Aenēās aedificāvit, erat in Latio. Incolae Latiī erant agricolae et nautae. Numitor erat rex Albae Longae, sed Amūlius regnum occupāvit. Rōmulus et Remus, quī erant filiī Silviae, erant puerī parvī. Puerōrum patruus, quī nunc erat rex Latiī, puerōs paene necāvit. Sed lupus Rōmulum et Remum servāvit. Post annōs multōs puerī et agricolae Amūlium superāvērunt et oppidum ocupāvērunt.
5. Rômulo e Remo (continuação)
Rōmulus et Remus, quī erant filiī Silviae, postquam Amūlium superāvērunt, oppidum novum aedificāre voluērunt. Sed erat discordia magna. Inde Rōmulus caelum ab Aventīno spectāvit; Remus caelum a Palātio spectāvit. Remus sex avēs vidit, Posteā Rōmulus bis sex vīdit. Sed agricolae Rōmulo favērunt. Rōmulus, quī nunc erat rex, mūrōs aedificāvit. Remus rīsit mūrōs, quod nōn erant altī, et Rōmulum irritāvit. Inde Romulus, īrātus, Remum necāvit.
Rēgēs populum Rōmānum diu regēbant. Ultimus rex, quem Rōmanī appellābant Tarquinium Superbum, erat saevus et populum terrēbat. Sed multōs superāvit et Gabiōs, oppidum Latīnōrum, oppugnāvit, et Capitōlium, templum magnum, aedificāvit. Rōmānī rēgem, quod erat saevus, ab oppido expulērunt. Posteā Rōmānī, quia nullus rex erat in oppidō, duōs consulēs – Brūtum et Collātinum – creāvērunt. Tarquinius et sociī copiās contrā Rōmānōs dūcēbant et Brūtum consulem necāvērunt. Sed Rōmānī Tarquinium auxilio deī Silvānī superāvērunt.
Posteā Tarquinius et Lars Porsenna, quī erat rex Etruscōrum, ad oppidum appropinquābant . Tiberis, fluvius longus et lātus, erat inter Rōmānōs et Etruscōs. Horātius et Lartius et Herminius pontem contrā copiās Porsennae dēfendēbant interea Rōmānī pontem delebant. Inde Horātius, ubi Lartium et Hermīnium remīsit, solus contrā Etruscōs pugnābat. Ubi Rōmānī pontem delevērunt, Horātius trans fluvium natāvit tūtus.
Gaius Marcius Coriolōs, oppidum Volscōrum, superāvit. Inde Rōmānī Marcium Coriolānum appellavērunt. Sed populus Rōmānus Coriolānum, quia erat superbus, consulem nōn creāvit et Posteā ex oppidō expulit. Coriolānus et Attius Tullius, quī erat rex Volscorum, Rōmae appropinquābant et agrōs Rōmānōrum vastābant . Rōmānī nuntiōs multōs ad Coriolānum frustrā misērunt. Sed, ubi Veturia et Volumnia et puerī ad Coriolānum venērunt, lacrimae feminārum superāvērunt. Coriolānus copiās redūxit et oppidum erat tūtum.
Aequī, quī in parte Latiī habitābant, bellum contrā populum Rōmānum gerēbant . Aequī Minucium, consulem Rōmānum in valle angustā obsidēbant itaque perīculum Rōmānīs erat magnum. Inde Rōmānī nuntiōs ad Cincinnātum misērunt. Ubi nuntiī pervenērunt, Cincinnātus in fundō parvō arābat. Rōmānī Cincinnātum, quī ad oppidum statim vēnit, dictātōrem creāvērunt.
Brennus, quī erat rex Gallōrum, cōpiās Rōmānās superāvit et Rōmae appropinquabat. Sed Rōmānī feminās et puellās et puerōs in locum tūtum misērunt mllites Capitōlium; defendēbant. Gallī, ubi oppidum intravērunt, senatores, quī solī sedēbant in forō, necāvērunt et Capitōlium oppugnāvērunt. Noctu Gallī ad summum Capitōlium viā secretā ascendēbant, sed Rōmānī in Capitoliō anserēs multōs, quī erant sacrī deae lunonī, habēbant . Anserēs, ubi Gallōs vidērunt, custōdēs Rōmānōs clamōre magnō excitavērunt et Capitōlium servāvērunt.
Quia Volscī, quī in Latiō habitābant, arma contrā populum Rōmānum parābant, Rōmānī Camillum dictātōrem creavērunt. Rōmānī copiās in trēs partēs dīvīsērunt; ūna pars contrā Volscōs properāvit. Inde Rōmānī castra Volscōrum prope Lānuvium oppugnāvērunt. Volscī vallum arboribus multīs mūnīvērunt, sed Rōmānī arborēs, quae erant in vallō, incendērunt et Volscōs fugāvērunt.
In Italiā erant multa Graeca oppida. Pauca oppida Rōmānōs auxilium rogavērunt; Rōmānī et sociī in pugnīs multīs erant victōrēs. Inde nāvēs Rōmānae Tarentum, quod erat oppidum magnum in Calabriā, nāvigāvērunt, sed populus Tarentīnus nāvēs oppugnāvit et Rōmānōs multōs necāvit. Inde populus, quī īram Rōmānōrum timēbat, nuntiōs ad Pyrrhum mīsit.
Pyrrhus, quī erat rex Epiri, cōpiās magnās et XX elephantōs contrā Rōmānōs dūxit. Elephantī Rōmānōs terrēbant; Pyrrhus Rōmānōs in pugnā magnā vīcit. Inde rex nuntiōs ad populum Rōmānum dē pāce frustrā mīsit. Posteā, ubi Rōmānī Pyrrhum prope Beneventum superāvērunt, Pyrrhus ad Graeciam nāvigāvit.
Rēgulus et Manlius, consulēs Rōmānī, postquam classem Poenōrum vīcērunt, ad Africam nāvigāvērunt et oppida multa expugnāvērunt. Inde Rēgulus, imperātor Rōmānus, cum legiōnibus agrōs hostium vastābat. Sed posteā Xanthippus, imperātor Graecus, cum elephantīs multīs bellum contrā Rōmānōs gerēbat. Mīlitēs Rōmānī, quī erant in castrīs prope lacum, labōre et sitī erant fessī. Subito Xanthippus legiōnēs Rōmānās oppugnat: numerum magnum Rōmānōrum capit aut necat: Regulus etiam est inter captivos. Inde Poem Regulum Romam de pace mittunt. Sed Regulus Roma nōs ad bellum incitat.
“O Rōmānī”, inquit, “animum ad bellum firmate; hostēs mox superabitis”. Inde Regulus ad Africam nāvigāvit et Poenī imperatōrem Rōmānum crūdēliter necāvērunt.
Hannibal, quī erat imperātor Poenōrum, ex Africā ad Hispaniam nāvigāvit et cum copiīs magnīs Saguntum oppugnāvit. Ubi lēgātī Rōmanī ad Hannibalem dē pāce vēnērunt, Hannibal lēgātiōnem nōn audīvit, sed oppidum expugnāvit. Inde Rōmānī legātōs ad Poenōs iterum mīsērunt.
“Hic”, inquit lēgātus Rōmānus, “vōbīs bellum et pacem portāmus: utrum placet vōbīs, sūmite”. Bellum et Rōmānīs et Poenis placebat.
Inde Hannibal, postquam cōpiās trans montēs Pȳrēnaeōs et fluvium Rhodanum dūxit, ad summās Alpēs vēnit. Sed montēs aliī Poenōs impediēbant. Inde Hannibal mīlitēs convocat “O mīlitēs”, inquit, “moenia Italiae et Rōmae transcendistis. Nunc via erit plana; una aut alterā pugnā arcem et capul Italiae in potestāte vestrā habēbitis”.
Via est difficilis, sed Poenī struem magnām arborum faciunt, arborēs incendunt, acēlum infundunt. Tandem in Italiam perveniunt.
Hannibal, postquam in Italiam vēnit, cōpiās trans fluvium Ticinum dūxit, ubi castra habēbat. Inde ubi mīlitēs convocāvit, praemia certa nuntiāvit. “Agrōs”, inquit, “in Italiā, Africā, Hispāniā mīlitibus dabo, aut pecūniam: lībertātem servīs dabo.” Inde Hannibal cōpiās Rōmānās prope fluviōs, Ticinum et Trebiam, superāvit. Proximo anno ubi Nepos, quī erat imperātor Rōmānus, cōpiās per saltum dūcēbat, Hannibal insidiās parāvit et subito oppugnāvit. Poenī imperatōrem Rōmānum et mīlitēs multōs necāvērunt et cēterōs fugāvērunt.
Proximo anno Hannibal, ubi cōpiās dūxit ex hībernīs, iter Cannās fēcit et castra prope oppidum posuit. Posteā, quia Rōmānī copiās contrā Poends ducēbant, Hannibal Gallōs et Hispanōs in cornu laevo locāvit, Numidās in cornu dextro, agmen medium cum peditibus tenuit. Poenī Rōmānōs magnā cum caede superant, multōs necant aut vulnerant aut capiunt. Magnus est timor inter Rōmānōs. Sed Hannibal mīlitēs nōn contrā Rōmam, sed Capuam dūxit. Mora Poenōrum oppidum servāvit.
Scīpio, quī erat imperātor Rōmānus in Africā, Hannibalem prope Zamam vīcit. Ubi Hannibal ex Africā excessit, Scīpio pācem cum Poenīs fēcit. Poenī nāvēs longās, quās Scipio incendit, elephantōs, omnēs captīvōs Rōmānīs dedērunt. Inde Scīpio cum cōpiīs discessit et ad Siciliam nāvigāvit. Postquam mīlitēs Rōmam mīsit, Scīpio iter per Italiam fēcit et Rōmam pervēnit. Argentum multum cīvitāti, quadringentōs assēs mīlitibus dedit. Propter victōriās Rōmānī Scipionem “Africānum” appellāvērunt.
Rōmānī, postquam Poenōs vicērunt, bellum contrā cīvitātēs multās gerēbant: in tribus bellīs contrā Macedonēs pugnāvērunt et tandem Macedoniam fēcērunt prōvinciam Rōmānam. In Africā lugurtha, quī Numidiam regēbat, partēs multās vincēbat. Ubi Rōmānī copiās ad Africam mīsērunt, lugurtha nōn pugnāvit, sed pecuniam multam imperātōribus Rōmānīs dedit, et pācem fēcit.
Posteā, ubi lugurtha et populus Rōmānus bellum iterum gerēbant, lugurtha Aulum Albīnum, imperātōrem Rōmanum, superāvit multōs necāvit aut vulnerāvit; ceterōs sub iugum mīsit. Inde Marius, quem Rōmānī imperatorem creavērunt, lugurtham vīcit et captīvum Rōmam duxit.
Posteā Cimbrī et Teutones, quī agrōs in Galliā et Hispaniā vastābant, Rōmānōs in pugnīs multīs superāverant. Sed Marius, quem populus Rōmanus imperātōrem creāverat, Teutonēs prope Aquās Sextiās et Cimbrōs prope Vercellās vīcit. Inde Marius et Sulla cōpiās Rōmānās contrā Mithridātem dūcere voluērunt. Sed, ubi Sulla Marium Rōmā expulit, populus Rōmānus Sullam imperātōrem fēcit. Sulla cum cōpiīs multīs et nāvibus ex Italiā discessit, atque, postquam Mithridatem superāvit, Rōmam pervēnit et erat dictātor. Omnēs inimīcōs necāvit aut expulit, lēgēs multās fēcit, potestātem Senātōrum auxit.
Post annōs paucōs imperium tōtum senātōribus dedit atque prope Puteolōs vivēbat.
Caesar, postquam suās cōpiās ex Italiā duxit, Helvetiōs superāvit; inde Ariovistum, quī erat dux Germanōrum, trans Rhēnum expulit anno tertio, postquam classem aedificāvit, nāvēs Gallōrum delevit. Anno quarto, quod Germānī auxilium ad Gallōs mīserant et impetūs contrā gentēs Gallōrum semper faciēbant, Caesar pontem in Rhēno fēcit. Caesar, postquam gentēs multās vīcit, oppida Germānōrum incendit et agrōs vastāvit. Interim Britannī classem mīserant et auxīlium ad Belgās, quī bellum contrā Caesarem gerēbant. Itaque Caesar impetum contrā Britanniam parābat.
22. As causas da invasão da Bretanha
Caesar dē bello Britannico in suīs librīs narrat. Postquam gentēs multās et Gallōrum et Germanhrum superāvit, propter duās causās ad Britanniam cōpiās duxit. Primum Britannī auxilia Gallīs in bellīs Gallicīs subministra verant; deinde insula, gentēs, loca insulae Gallīs erant incognita. Mercātōribus, quī ad insulam navigābant, ora maritima sola erat nota. Caesar, ubi mercātōres convocāvit, pauca cognōvit. Itaque Volusēnum, lēgātum, ad Britanniam cum navī longā mīsit, et cum suīs copiīs iter contrā Morīnōs fēcit. Volusēnus, quī ad Caesarem a Britanniā post quinque diēs venit, pauca sōla narrāvit.
23. Os preparativos para a invasão
Caesar, ubi cōpiās et nāvēs ad portum Itium convocāverat, omnēs rēs ad bellum Britannicum parāvit. Inde Caesar legiōnes in octōgintā nāvibus onerāriīs transportāvit: XVIII nāvēs onerariās equitibus distribuit. Quintus Titurius Sabinus et Lucius Aurunculeius Cotta, lēgātī exercitum reliquum duxērunt contrā Morinōs et Menapiōs, quī erant gentēs Gallicae. Publius Sulpicius Rufus cum praesidio portum Itium tenebat.
Inde Caesar tertiā fere vigiliā ubi tempestās erat idōnea, solvit. Equitēs etiam, quī ad portum ulteriōrem prōcesserant, nāvēs conscendērunt.
Caesar, quī cum suīs legiōnibus a Galliā nāvigāverat, hōrā quartā ad Britanniam vēnit. Ibī cōpiās hostium in collibus vīdit; collēs erant alti; lītus nōn erat idōneum; Caesar ad hōram nōnam in ancorīs exspectāvit. Interim, ubi lēgātōs et tribūnōs militum convocāverat, suum consilium ostendit. Inde, quod ventus et aestus erant idōneī et nāvēs reliquae pervēnerant, Caesar ad locum plānum et apertum navī gāvit. Sed Britanni, quī consilium Caesaris, cognovērunt, equitēs et esseda praemīsērunt atque cum omnibus cōpiīs ad locum vēnērunt.
Sed Rōmānī, ubi ad locum plānum pervēnērunt cōpiās suās expōnere nōn potuērunt. Magna erat dificultās propter causās multās: loca Rōmānīs erant incognita; Rōmānī aquam timēbant; magna et gravia arma opprimēbant mīlitēs; hostēs ex ārido pugnābant. Sed Caesar, ubi diflicultatem cognōvit, nāvēs longās ad latus apertum hostium mīsit: inde Rōmānī fundīs, sagittīs, tormentīs pugnābant, sed Britannōs nōn fugāvērunt.
26. O desembarque (continuação)
Mīlitēs Rōmānī propter altitūdinem maris in aquam dēsilīre nōn audēbant . Inde mīles, quī aquilam decimae legiōnis ferēbat, Rōmānōs ex timōre excitāvit.
“Dēsilīte, ō mīlitēs”, inquit, “nisi aquilam hostibus prōdere vultis: ego officium cīvitātī et imperātōrī praestābo”.
Inde, ubi in aquam dēsiluerat, in hostēs aquilam ferēbat. Tum mīlitēs Rōmānī ex navī dēsiluērunt atque cēterī, ubi virtūtem mīlitum conspexērunt, hostibus appropinquābant.
Inde Rōmānī et Britannī ācriter pugnābant. Sed Rōmānī hostem fugāre nōn poterant, quod ordinēs nōn servābant atque altitūdo maris impediēbat. Vada Britannīs erant nōta, équōs suōs contrā Rōmānōs incitābant, multī Britannī cum Rōmānīs paucīs pugnābant. Tandem mīlitēs Rōmānī, ubi in ōram āridam pervēnērunt, impetum magnum fēcērunt et hostēs fugāvērunt. Victōria nōn erat magna, quod equitēs cursum tenēre atque insulam capere nōn potuērunt.
Dum Rōmānī contrā Britannōs pugnant, lūna erat plēna atque magna erat tempestās. Itaque nāvēs Rōmānae, quae equitēs transportābant, propter tempestātem ad insulam pervenīre nōn poterant, sed ad Galliam iterum nāvigāverant. Interim in Britanniā tempestās nāvēs multās Caesaris adflictāvit. Principēs Britannōrum, ubi de tempestāte audīvērunt, rebelliōnem contrā Caesarem parābant . Sed Caesar, quod impetum hostium timēbat, frūmentum comparābat atque nāvēs multās re parābat.
Dum Rōmānī frūmentum comparant atque nāvēs reparant, pars legiōnis in agrīs manēbat, pars in castrīs. Inde mīlitēs, quī erant in statiōne prō portīs castrōrum, quod impetum hostium timēbant, nuntiōs ad Caesarem mīsērunt. Cōpiae Britannōrum in silvīs sē occultāverant, atque subito fēcērunt impetum contrā Rōmānōs incautōs, quī frūmentum comparābant paucōs; necāvērunt aut vulnerāvērunt; equitēs Britannōrum et esseda multōs perturbāvērunt.
Britannī genus ex essedīs pugnae habent. Prīmo per partēs multās perequitant et tēla cōniciunt atque terrōre equōrum et clāmōre rotārum ordinēs hostium perturbant. Inde ex essedīs dēsiliunt et pedibus pugnant. Interim aurīgae ex pugnā discēdunt, sed, ubi hostēs suōs premunt, auxilium subministrant. Novum genus pugnae legiōnēs Rōmānās perturbat: sed, ubi Caesar pervenit, Rōmānī timōrem āmittunt atque Caesar legiōnēs ad castra redūcit.
Posteā multōs diēs erant tempestātēs, quae Rōmānōs in castrīs continēbant et hostēs a pugnā prohibēbant . Interim Britannī nuntiōs ad partēs multās mīsērunt et auxilium rogāvērunt. Magna multitūdo equitum et peditum ad castra Britannōrum venit. Inde Caesar, quia habēbat trecentōs equitēs, quōs Commius Atrebās transportāverat ex Galliā, legiōnēs suās prō castrīs instituit. Britannī, quī impetum mīlitum Rōmānōrum sustinere nōn poterant, terga vertērunt. Inde Caesar, postquam agrōs hostium vastāvit et aedificia multa incendit, cōpiās ad castra dūxit.
32. O retorno de César para a Gália
Britannī lēgātōs ad Caesarem dē pāce statim mīsērunt. Caesar pācem Britannīs dedit et obsidēs imperāvit. Inde, quia tempestās erat idōnea, post mediam noctem nāvēs solvit et tūtus ad continentem pervēnit. Sed duae nāvēs onerariae quae portum capere nōn poterant, ad agrōs Morinōrum nāvigāvērunt. Morinī impetum fēcērunt contrā mīlitēs, quī hostibus multās horās resistēbant. Caesar omnēs equitēs statim mīsit. Proximo diē Titus Labiēnus cum legiōnibus, quās ex Britanniā redūxerat, contrā Morinōs iter fēcit. Inde Menapiī et Morinī in potestātem Caesaris sē dedērunt.
33. Preparação para uma segunda invasão
Copiae Rōmānae in Gallia in hibernis mane bant. Hieme Caesar in Italiam discessit, sed lēgāti, quī cum legiōnibus manēbant, nāvēs novās aedificābant et reliquās reparābant . Rōmānī nāvēs humiliōrēs, quod fluctūs nōn magnī ibī sunt, et latiōrēs aedificavērunt, atque
res omnēs ad bellum paravērunt. Caesar, ubi Roma in Galliam venit, mīlitēs propter studium laudāvit et iter fēcit contrā Pirustas, quī magnam partem Galliae vastāverant : sed Pirustae nuntiōs ad Caesarem de pace misērunt atque obsides, quōs imperāverat, statim de dērunt.
Inde Caesar, ubi ad portum Itium pervenit, omnēs cōpiās convocāvit, consilium lēgātīs et tribunis militum ostendit; mīlitēs, quī omnēs res paraverant ad bellum, laudāvit. Posteā cum quattuor legiōnibus et multis equitibus in agrōs Trevirōrum properāvit, quod nec ad concilium veniēbant nec imperiō parēbant . Civitās Trevirōrum magnās cōpiās equitum et peditum habēbat. Duo, Indutiomarus et Cinge torix, dē principātu contendēbant, sed Caesar, ubi principēs cīvitātis convocāverat, potestātem maximam Cingetorigī dedit.
Tandem, quod tempestās erat idonea, peditēs Rōmānī et equites in nāvēs conscendērunt. Labienus, lēgātus Caesaris, in Gallia cum tribus legiōnibus et equitibus manēbat. Inde Caesar cum quinque legiōnibus ad occāsum sōlis nāvēs solvit. Sed mediā nocte, quia nōn erat ventus, cursum nōn tenēre potuit nec insulam cēpit. Prīmā lūce Rōmānī rēmīs con tendērunt et ad Britanniam vēnērunt tempore merīdiāno. Sed Rōmānī hostēs in nullā parte conspexērunt. Britannī, quod multitūdinem mīlitum et nāvium timēbant, in silvīs sē occultābant.
Inde Caesar exercitum exposuit atque locum castrīs idoneum dēlēgit. Caesar, dum decem cohortēs et trecentī equitēs in castrīs manent, tertiā vigíliā cum legiōnibus suīs contrā hostēs contendit. Equitēs Britannōrum atque esseda ex loco altiōre contrā Rōmanōs pugnābant . Sed equitēs Rōmānī hostēs fugavērunt Britannī, quī in silvīs sē occultābant, rarī contrā Rōmanōs pugnābant. Mīlitēs legiōnis septimae, quī testudinem fēcērunt, hostēs ex silvis expulērunt. Caesar, quod naturam locī ignorabat atque castra mūnīre volēbat, hostibus nōn instābat.
Dum exercitus Rōmānus pugnat, nuntiī a Ouinto Atrio ad Caesarem vēnērunt: noctu tempestās maxima nāvēs multās adflictāverat. Caesar ad nāvēs vēnit, atque, ubi subdūxit, cum castrīs umnitiōne coniunxit. Inde fabrōs ex legiōnibus dēlēgit et aliōs ex continentī arcessit. Rōmānī nāvēs decem diēbus reparāvērunt. Interim cōpiae maiōrēs Britannōrum convēnerant atque Cassivelaunus, dux hostium, omnēs rēs ad bellum parābat. Fluvius Tamesis agrōs Cassivelaunī a cīvitātibus maritimīs dīvīsit.
Incolae multī in Britanniā diu habitāverant aliī, quī ex Galliā nāvigāverant, manserant et agrōs colēbant. Incolīs est numerus magnus pecorum: aes et tāleae sunt: plumbum album est in regiōnibus mediterrāneīs, in maritimīs ferrum : sed ferrī est cōpia parva. Nec fāgus nec abiēs est in insulā. Incolae leporem et gallīnam et anserem nōn gustant.
Insula est nātūrā triquetra: ūnum latus est contrā Galliam; ūnā ex parte est Hibernia; medio in cursu est insula Mona. Multae sunt insulae minōres, ubi trīgintā diēs continuōs hieme summā est nox. Ex omnibus incolīs sunt humanissimī quī Cantium incolunt. Multī, quī regiōnēs interiōrēs incolunt, frūmenta nōn sērunt, sed lacte et came vīvunt. In bello omnēs Britannī, ut Caesar in suīs librīs narrat, sē inficiunt vitro, quod efficit colōrem caeruleum.
40. Um ataque supresa dos bretões
Equitēs Britannōrum et essedariī cum equitibus Rōmānī omnibus in partibus erant superiores atque hostēs in silvās et colles compulērunt. Dum Rōmānī sunt incautī atque castra muniunt, subito hostēs ex omnibus partibus contrā mīlitēs, quī prō castrīs erant in statione, impetum fecērunt. Caesar duās cohortēs et partem legiōnis mīsit. Rōmānī hostēs fugavērunt atque’ numerum magnum necāvērunt.
Hōc in genere pugnae nostrī propter arma gravia nec hostibus instare poterant nec ab signīs discēdere audēbant. Nostrī equitēs magno cum perīculo pugnābant, quod hostēs consulto saepe cedēbant atque, ubi nostrōs a legiōnibus remōverant, ex essedīs desiliēbant et pedibus contendēbant . Hostēs rārī semper pugnābant et statiōnēs intervallīs magnīs habēbant atque integrī fessīs succēdēbant. Hīs causīs mīlitēs Rōmānī magnā cum difticultāte contendēbant.
42. Um ataque supresa dos bretões
Postero diē hostēs, quī procul a castrīs erant in collibus, nostrōs equitēs proelio lacessere incipiēbant. Tempore merīdiāno, ubi Caesar trēs legiōnēs et omnēs equitēs cum Gaio Trebonio, lēgāto, frūmentī causā mīserat, ilī subito in pābulātōrēs impetum fēcērunt. Sed nostrī ācriter resistēbant atque magnum numerum illōrum necavērunt et cēterōs fugāvērunt. Hāc ex fugā auxilia, quae omnibus ex partibus convēnerant ad hostēs, discessērunt nec post illud tempus hostēs cum omnibus cōpiīs contrā nostrōs contendērunt.
43. A submissão dos trinobantes
Inde Trinobantēs, prope firmissima illārum regiōnum cīvitās, lēgātōs ad Caesarem dē pāce misērunt atque sē Caesarī dedērunt. Ex hāc cīvitāte Mandubracius, fīlius rēgis, ad Caesarem in Galliam vēnerat. Caesar multōs obsidēs et frūmentum imperat atque Mandubracium ad illōs mittit. Illī imperāta faciunt atque obsidēs ad numerum et frūmentum mittunt. Inde gentēs multae lēgātōs de pace mittunt atque sē Caesarī dant.
Interim Caesar exercitum ad fluvium Tamesim in agrōs Cassivelaunī dūxit. Hic fluvius ūno loco sōlo pedibus transīrī potest. Ubi Caesar ad hunc fluvium vēnit, Britannī cōpiās magnās in alterā ripā habēbant . In ripā et in fluviō sudēs erant acūtae. Caesar, ubi hās rēs a captĪvīs et perfugīs cognōvit, equitēs et legiōnēs statim praemīsit. Hostēs impetum nostrōrum sustinēre nōn poterant, atque fugae sē mandāvērunt.
Cassivelaunus, quī spem contentiōnis āmīserat, cum equitibus sōlīs itinera Rōmānōrum servābat. Ex viā excēdēbat atque in silvis et locīs impedītīs se occultābat. Subito impetum contrā Rōmānōs quĪ vastābant agrōs faciēbat. Itaque Rōmānī nōn procul a legiōnibus discedere audēbant, sed agrōs hostium vastābant et aedificia incendēbant.
46. A captura da cidade de Cassivelauno
Oppidum Cassivelaunī erat nōn procul ab illo loco : in illīs regiōnibus silvae multae et palūdēs erant atque BritannĪ oppidum fossā et vallo mūnīverant. Caesar, ubi ad hunc locum cum legiōnibus pervēnit, duabus ex partibus oppugnāre contendit. Hostēs, quī impetum nostrōrum sustinēre nōn poterant, fugae se mandāvērunt. Copiae Rōmānae, ubi oppidum expugnāvērunt, magnum numerum pecōrum cēpērunt atque captīvōs multōs necāvērunt.
47. A submissão de Cassivelauno
Interim Cassivelaunus nuntiōs ad Cantium mīsit. In hīs regiōnibus quattuor rēgēs, Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, Segovax, rebelliōnem contrā Rōmānōs parāvērunt et subito impetum in nāvēs Rōmanās fecērunt. Sed, postquam Rōmānī hostēs magnā cum caede superāvērunt atque agrōs vastābant, Cassivelaunus nuntiōs ad Caesarem de pace mīsit.Caesar, quī in continentī hiemāre instituit, obsidēs imperāvit atque exercitum tōtum ad mare dūxit.
Caesar, quod magnum numerum obsidum et captīvōrum habēbat atque tempestātēs nāvēs paucās dēlēverant, duōbus itineribus exercitum transportare instituit. Interim Rōmānī nāvēs reparāverant et Britannī omnēs obsidēs, quōs imperāverat Caesar, mīserant. Itaque, ubi ventus erat idōneus, secundā vigíliā Caesar nāvēs solvit atque prīmā luce ad continentem cum omnibus cōpiīs pervēnit. Inde exercitum in hīberna dūxit atque, quod illo anno cōpia frūmentī in Galliā erat parva, legiōnēs in plūrēs cīvitātēs distribuit.
Interim invidia magna Pompeium, quī in Italia manserat, propter victoriās Caesaris movit. Caesar et Pompeius de principatu civitatis contendēbant . Caesar, postquam Gallōs vicit, exercitum siium ad Italiam ducebat: tandem ad fluvium Rubicdnem venit. Inde post dies paucōs legiōnes suās trans fluvium duxit. Itaque bellum contrā civitatem Rōmānam indixit. Mox Pompeium et cōpiās Senatus superāvit. Pompeius ad Aegyptum navigāvit, ubi servus ilium necāvit. Caesar, postquam Romam revertit, imperium maximum habebat: sed Rōmānī ilium time bant atque multī coniurationem fecērunt. Brutus et Cassius cum paucis Caesarem prope statuam Pompeiī necavērunt.
Caesar, quī novem annōs in Galliā bellum gerēbat, totam provinciam superāvit. Caesar pontem in Rhēno decem diēbus aedificāvit atque contrā gentēs Germanās contendit. Rhenus ex agrīs Lepontiōrum, quī Alpēs incolunt, per finēs gentium multārum ad Ōceanum dēfluit. Caesar cōpiās in finēs Sigambrōrum dūxit atque agrōs vastāvit. Bis in Brītanniam nāvigāvit et in parte insulae gentēs multās superāvit. Belgae et Vercingetorix, quī erat dux praeclārissimus Gallōrum, Caesarī sē mandāvērunt. Postquam Pompeium vīcit, multās lēgēs et bonās cīvitātī Rōmānae dedit.
51. A invasão pelo Imperador Cláudio
Gaius lulius Caesar, quī prīmus ex Rōmānīs ad Britanniam nāvigāvit, parvam partem sōlam insulae superāvit. Britannī peditibus et essedīs plurimum valēbant, sed, quia factiōnēs erant multae, minus resistere poterant. Nec Rōmānī, postquam Caesar ad Galliam revertit, fere per centum annōs impetum contrā Britan niam fēcērunt.
Inde Claudius, imperātor Rōmānus, Aulum Plautium cum quattuor legiōnibus mīsit propter ters causās, quod Galliam dēfendere voluit, atque Britannia fert aurum et argentum et metalla multa, atque magna erat discordia inter filids Cunobelini, quī Trinobantēs rexerat.
Claudius, quī in Britanniam vēnerat, paucōs diēs sōlōs manebat, quod, ut Tacitus narrat, caelum imbribus et nebulīs erat foedum. Plautius, quī cōpiās in Cantium exposuit, legiōnem vīcēsimam Virocōnium, secundam Iscam, nōnam Lindum mīsit. Posteā Boudicca, rēgīna Icenōrum, rebelliōnem magnam contrā Rōmānōs, quī bellum in Ordovicēs gerēbant, subito parāvit. Boudicca oppida multa et castra expugnāvit atque numerum maximum Rōmānōrum necāvit.
Rōmānī, postquam Boudiccam superāvērunt, cōpiās Dēvam et Eburācum duxērunt. Hōc tempore Rōmānī Eburācum caput Britanniae fēcērunt. Legiōnes Rōmānae oppida maxima, Iscam, Dēvam, Eburācum tenēbant; cōpiae auxiliārēs, quae erant minores numero, castra tenēbant . Rōmānī viās multās fēcērunt; per illās copiae Rōmānae iter celeriter faciēbant atque auxilium ad suōs mīlitēs celerrimē mittere poterant. Hōc tempore Rōmānī magnam partem insulae superāverant.
Inde Agricola, lēgātus Rōmānus, quī ad Britanniam vēnerat, insulam Monam oppugnāre instituit. Prīmo cōpiās contrā Silures dūxit, sed hōc tempore nullās nāvēs habēbat, nec insulam facile superāre poterat. Itaque mīlitēs dēlectōs convocāvit, quī vada cognovērunt. Illi cum equīs ad insulam Monam natavērunt. Incolae, territī, nuntiōs ad Agricolam dē pāce misērunt. Anno proximo exercitum comparāvit, loca castrīs idōnea cēpit, itinera per silvās et loca impedīta fēcit.
Hieme Agricola partem insulae, quam superāverat, bene regēbat. Hōc tempore et Britannī et Rōmānī oppida, viās, templa, fora, villās, balneās, amphitheatra aedificābant, agrōs colēbant, litterīs Rōmānīs studēbant; toga erat frequens. Anno proximo Agricola castra in plūribus locīs aedificāvit; nec hostēs castra, quae posuerat Agricola, expugnavērunt. Illa castra magnam cōpiam frūmentī semper habēbant. Mīlitēs Rōmānī, ubi nocte constitērunt, castra ponēbant atque fossā et vallo muniēbant . In castrīs dormiēbant; sed, ubi hostēs appropinquābant, imperātor Rōmānus suōs ex castrīs semper dūcēbat, quod mīlitēs Rōmānī gladio et tēlīs pugnābant . (8i)
Quartā aestāte Agricola iter per agrōs Silgovārum facit. Spatium angustum, quod fluviōs Clotam et Bodotriam dīvidit, praesidiīs firmat atque anno proximo cōpiās suās in partēs interiōrēs dūcit. Inde, quod timēbat rebelliōnem omnium gentium, quae incolunt trans Bodotriam, classem praemīsit. Hōc tempore Agricola bellum marī et terrā gerēbat, Omnēs quī Caledōniam incolunt ad arma vēnerant. Multī Rōmānī trans Bodotriam revertere voluērunt, sed Agricola, ubi exercitum in tres partēs dīvīserat, contrā hostēs contendit.
Hostēs, ubi illās res cognovērunt, impetum contrā legiōnem nōnam, quae erat minor numero, subito fecērunt. Agricola equites celeriter praemīsit et omnibus cum cōpiīs contendit. Tandem hostēs in palūdēs et silvās fugae se mandābant; sed maiōrem numerum mīlitum convocābant atque, ubi liberōs et fēminās in loca tūtiōra mīsērunt, bellum iterum gerere parābant . Agricola, ubi praemīsit classem, quae terrōrem magnum hostibus faciebat, cum exercitū ad montem Graupium pervēnit.
Calgacus, imperātor praeclārus hostium, cōpiās suās convocāvit.
“Hic diēs”, inquit, “dabit lībertātem omnibus Britannīs: proelium et arma sunt tūtissima et fortibus et ignāvīs. Nisi Rōmānōs ex insulā expulerimus, fēminae et līberī ērunt servī: nōs etiam erimus servī. Rōmānī sunt raptōrēs orbis. Necāre et vastāre imperium appellant, atque, ubi sōlitūdinem faciunt, pācem appellant. Boudicca rēgīna castra incendit, oppida expugnāvit, hostēs paene expulit. Nōs Rōmānōs expellere facile poterimus.”
59. A batalha do Monte Gráupio
Agricola etiam mīlitēs suōs convocāvit. “O mīlitēs”, inquit, “septem annōs bellum contrā hostēs gessistis: Britanniam castrīs et armīs tenēmus : victōria et glōria ūnā in pugnā erunt nobis.” Inde mīlitēs Rōmānī impetum facere incipiēbant . Agricola pedes ante mīlitēs constitit. Rōmānī hostēs magnā cum caede supera vērunt atque nox erat fīnis pugnae. Inde Agricola, dum classis Rōmāna circum Britanniam nāvigat, legiōnes suās in hīberna dūxit. Posteā, ubi prōvinciam trādidit, in Italiam revertit.
Rōmānī duōs murōs aut valla aedificāvērunt vallum Antōnīnī a Clotā ad Bodotriam atque vallum Hadriānī inter Lugovallium et Pontem Aelium. Sed, quod Rōmānī vallum Antōnīnī dēfendere nōn poterant, cōpiae maiōrēs erant in vallo Hadriānī. Ubi Clodius Albinus suās cōpiās ex Britannia transportāvit, hostēs impetūs multōs contrā vallum Antōnīnī fēcērunt, atque duōs murōs et aedificia multa et oppida dēlēvērunt. Inde Sevērus, imperātor Rōmānus, vallum Hadrianī iterum aedificāvit atque castra in multīs locīs fēcit. Sed posteā lēgātī Rōmānī cōpiās ex Britannia ducēbant tandem legiōnēs; omnēs ad continentem revertērunt.